Het Telegram


Eind juni 1941, kort nadat Hitler-Duitsland de aanval had geopend op de Sovjet-Unie, werden in Nederland honderden communisten gearresteerd. Rien Dijkstra schreef een boek over de 26 Utrechtse slachtoffers van deze Aktion CPN.

Op zoek naar de lotgevallen van Johannes de Vries, een ver familielid dat in de oorlog in concentratiekamp Neuengamme is omgekomen, kwam Dijkstra een arrestatietelegram tegen van de Utrechtse SD aan het hoofdkwartier in Den Haag. Daarop stonden 26 namen, merendeels communisten en enkele andere linkse mensen, 25 mannen en een vrouw, die in de nacht van 24 op 25 juni 1941 in Utrecht zijn gearresteerd en overgebracht naar Kamp Schoorl. Van hen zijn er 21 overgebracht naar Duitse concentratiekampen. Zeventien hebben het niet overleefd.

In Het Telegram geeft Dijkstra gedetailleerde informatie over deze 26 Utrechters, hun achtergrond, familie, adressen waar ze gewoond hebben en, voorzover bekend, hun politieke activiteiten. Hij zet hen in de context van de eerste oorlogsjaren in Utrecht en de vooroorlogse politieke en sociale verhoudingen. En hij beschrijft in het kort alle concentratiekampen waar het merendeel van deze groep korte of langere tijd heeft doorgebracht.

Het onderzoek van Dijkstra is uniek. De Utrechtse slachtoffers van Aktion CPN zijn nog niet eerder op deze wijze in beeld gebracht. Het boek is een belangrijke bijdrage aan de geschiedenis van het Utrechtse verzet en de rol van de CPN daarin, en tevens ‘een eerbetoon aan deze mensen voor hun inzet en opoffering voor het creëren van een gelijkwaardiger maatschappij en het behoud van vrijheid en democratie.’

De uitgebreid beschreven persoonlijke geschiedenissen laten in veel gevallen zien hoe het verzet verbonden is met de vooroorlogse strijd tegen het fascisme en de sociale strijd van de arbeiders. Zo waren er de acties van werklozen. Dijkstra schrijft onder andere over een protestbijeenkomst in Trianon van werklozen begin januari 1939, gevolgd door een demonstratie op de Stadhuisbrug waar 1500 à 2000 mensen aan deelnamen. Naast gemeenteraadslid Henk Bastiaanse was Kees van Berkel, districtbestuurder van de CPN, een van de sprekers. Hij zou twee jaar later, samen met twee broers van Bastiaanse, in het kader van Aktion CPN worden gearresteerd. Hij overleed in 1942 in concentratiekamp Dachau. In Trianon sprak ook de landelijke CPN-bestuurder Lou Jansen, een van de leiders van de illegale CPN in de eerste oorlogsjaren die in 1943 door de nazi’s werd gearresteerd en op de Waalsdorpervlakte is gefusilleerd. Op de protestbijeenkomst in Utrecht, begin 1939, waarschuwde hij de werklozen voor de NSB:

..dat deze lieden precies als in het land van hun meester hier in de plaats van arbeidsorganisaties concentratiekampen willen stellen, hier als in Duitsland een 13-urige werkdag tegen een hongerloon, voedselnood, oorlogsvoorbereiding, Jodenpogroms en godsdienstvervolging willen brengen…

Utrechtse communisten

Het onderzoek van Dijkstra heeft ook een nog niet eerder verteld verhaal opgeleverd over de Utrechtse CPN voor en in de oorlog. In de partij was naast de familie Bastiaanse ook de familie Van Oosten actief. Henk van Oosten was het eerste communistische raadslid van 1919 tot 1923. Na de oorlog zou zijn schoonzoon Barend Schreuders lange tijd het gezicht van de Utrechtse CPN zijn. Een andere schoonzoon, Wim de Mol, hoorde bij de groep gearresteerden van eind juni 1941. Hij was voor de oorlog cursusleider Esperanto, secretaris van de Utrechtse afdeling van het arbeiders-schrijvercollectief ‘Links Richten’ en correspondent van de Tribune en later het Volksdagblad. Tijdens de oorlog was hij actief bij de Februaristaking en werkte hij mee aan de verzetsbladen De Vonk en De Waarheid. Hij stierf eind 1942 in het concentratiekamp Neuengamme.

Met deze en vele andere persoonlijke verhalen levert Het Telegram een uniek stukje Utrechtse geschiedenis dat we tot nu toe moesten missen. De grote lijnen van de sociale en politieke geschiedenis van Utrecht zijn ook elders wel beschreven, maar veel persoonlijke details ontbreken daarin. Zeker als het om communisten gaat die na de oorlog uit veel verhalen zijn weggeschreven. Aan de hand van het arrestatietelegram van de Aktion CPN uit 1941 hebben we na meer dan 75 jaar nu weer wat meer meer informatie gekregen over de lotgevallen van Utrechtse communisten.

Rien Dijkstra, Het Telegram; op zoek naar een verleden, Brave New Books, 2018, ISBN: 9789402172188. Het boek is verkrijgbaar via Bol.com.