Helden waren het, de communisten.Verzetshelden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog lieten zo’n 2000 van hen het leven in de strijd tegen de Duitse bezetter. Geen enkele verzetsbeweging was radicaler in zijn acties tegen de nazi’s. De communisten pleegden aanslagen op de Duitsers, ze richtten de verzetskrant De Waarheid op, ze riepen op tot de Februaristaking.

Zonder communistisch verzet, zo kunnen we rustig aannemen, zouden de Duitsers het een stuk makkelijker hebben gehad in Nederland. Een paar jaar na de oorlog was alles ineens anders. In 1949 vond 82 procent van de bevolking dat het communisme bestreden moest worden. In politiek Den Haag werd gesproken over een verbod van de CPN (Communistische Partij van Nederland). De legerleiding hield rekening met een staatsgreep door communisten. Er werden arrestatielijsten aangelegd van communisten die maar het beste konden worden opgesloten. De Binnenlandse Veilig­ heidsdienst (BVD) kreeg opdracht om alles wat communistisch was of communistisch kon worden, te bestrijden.

Wat was er gebeurd? Eigenlijk maar een ding: er was een nieuwe vijand gekomen. Het Westen voelde zich bedreigd door de Sovjet-Unie, dat na de oorlog veel meer invloed had gekregen in Oost-Europa. In 1948 grepen communisten de macht in Tsjechoslowakije. Heel veel mensen dachten dat dit de voorbode was van nog meer ‘Moskou’ in Europa. Misschien zou het zelfs wel tot een bezetting komen.

Eind jaren veertig was de Nederlandse overheid daar behoorlijk nerveus over, want ons leger zat bijna in zijn geheel in Nederlands- Indië om daar conflicten met onafhankelijkheidsstrijders uit te vechten. Als ze zouden willen, konden de Sovjets bij de grensovergang van Oldenzaal zo doorlopen. En wie zou dan de rode loper voor hen uitleggen? Juist, de communisten die al in Nederland zaten. Die lieten geen gelegenheid voorbijgaan om steun te betuigen aan hun ‘kameraad’ in Moskou: Jozef Stalin.

In 1946, bij de eerste verkiezingen na de oorlog, had de CPN nog tien procent van de stemmen behaald. Dat mocht echt nooit meer gebeuren, was de overtuiging van de andere partijen. Die vonden sowieso dat de CPN totaal niet paste in de Nederlandse samenleving. De goddeloze communisten volgden kritiekloos de autoritaire koers van Moskou. Dat verdroeg zich niet met een democratie in een land dat (toen nog) overwegend religieus was.

Tegenstanders twijfelden vooral aan de loyaliteit van de communisten: als puntje bij paaltje zou komen, kozen ze dan voor de Sovjet-Unie of voor hun eigen land? Toen de CPN steun gaf aan de machtsovername van de communisten in Praag, wisten critici genoeg.

Er kwamen maatregelen. De CPN mocht geen lid worden van allerlei Kamercommissies, zoals die voor Buitenlandse Zaken. Verslaggevers van De Waarheid werden geweerd op persconferenties. En als enige politieke partij kreeg de CPN geen zendtijd op de radio en later de televisie.

Maar daar bleef het niet bij. In 1951 werd een ‘ambtenarenverbod’ ingesteld: wie tot de CPN of een bevriende organisatie behoorde, mocht geen vertrouwensfunctie bij de overheid of in het bedrijfsleven bekleden. Kandidaten werden uitgebreid gescreend. Sommige mensen werden afgewezen omdat hun inmiddels overleden schoonvader in een ver verleden contact had met een CPN’er.

Zelfs de grondwet werd aangepast om bij een noodtoestand (lees: een dreigende Sovjetinvasie) mensen te kunnen vasthouden. Iedereen wist dat daarmee eigenlijk alleen communisten werden bedoeld. Er werden plannen bedacht om ze met schepen af te voeren of ze onder te brengen in kampen in West-Brabant. Dan konden ze tenminste geen voorbereidingen treffen om het Rode Leger welkom te heten. Voor deze Operatie Diepvries, zoals het geheime plan heette, werden voortdurend updates gemaakt van de arrestatielijsten.

Zoals terreurverdachten tegenwoordig in de gaten worden gehouden door de AIVD, zo zat de BVD communisten op de huid. Prominente CPN’ers werden geschaduwd en afgeluisterd. Partijbijeenkomsten werden standaard bezocht door undercoveragenten. Die noteerden wie er spraken, wat de strekking was van hun uitspraken en of er veel weerklank was bij de toehoorders. Er was geen CPN-afdeling die niet was geïnfiltreerd door BVD’ers. Ze zaten niet alleen in de partijkantoren. Overal werden mensen ontmoedigd om zich in te laten met communisten. Een winkelier die in De Waarheid adverteerde, kon rekenen op een bezoekje van agenten. Die informeerden dan waar hij mee bezig was.

De BVD had in feite de vrije hand. Er werden in het parlement nauwelijks kritische vragen gesteld en de bevolking vond het prima wat de dienst deed. Mensen waren maar wat graag bereid uit ‘vaderlandsliefde’ een communist te verlinken. Zelf haalde de BVD daar alles voor uit de kast. Zo kreeg de zwager van Marcus Bakker, de latere CPN-partijvoorzitter, kwijtschelding van zijn belastingschuld aangeboden als hij BVD-informant zou willen worden.

Niet alleen de BVD verzamelde gegevens, de politie deed dat ook. Een aantal korpsen had een Politie Inlichtingen Dienst die in feite een voorpost was van de BVD. Lokale communisten werden nauwgezet geregistreerd en in de gaten gehouden. Wie waren de mensen die De Waarheid lazen of bezorgden? In 1953 wordt over een kantoorbediende in Oostzaan genoteerd: ‘Is vermoedelijk lid van de CPN afdeling Oostzaan. Hij is vrijpostig en brutaal in zijn optreden en moet worden beschouwd als een actief communist.’ Een grondwerker uit Scheemda die De Waarheid las, werd te boek gesteld als ‘zeer onbetrouwbaar’.

1956 was het dieptepunt voor communisten in Nederland. Op 5 november greep het Sovjetleger in toen in Hongarije een regering was gekozen die het land van Moskou wilde losweken. Sovjettanks rolden door de straten van Boedapest, duizenden sloegen op de vlucht. Er werd snel een regering geïnstalleerd die weer helemaal aan de leiband van Moskou liep.

Diezelfde avond verzamelden zich honderden mensen voor het hoofdkwartier van de CPN, het gebouw Felix Meritis aan de Amsterdamse Keizersgracht. Er werden leuzen geroepen en ruiten ingegooid. Zo’n honderd communisten probeerden de meute buiten de deur te houden. In de daaropvolgende dagen ging de ‘veldslag’ door. Dat gebeurde overal in Nederland. Bij huizen van CPN-raadsleden werden ruiten ingegooid en gevels besmeurd. In alle gevallen greep de politie nauwelijks in.

Die gespannen situatie zou een poos blijven bestaan. Communisten werden bespuugd op straat en soms gedwongen om tijdelijk onder te duiken. Hun kinderen werden uitgescholden. In de niet-communistische media werd amper opgeroepen tot kalmte: hier en daar was zelfs te lezen dat de communisten best eens een lesje geleerd mocht worden. Toen fractievoorzitter Gerben Wagenaar namens de CPN in de Tweede Kamer wilde spreken over Hongarije, liepen de andere Kamerleden weg. Wagenaar sprak voor een lege zaal zijn steun uit voor de inval van de Sovjet-Unie.

Was de vrees dat de CPN als een nieuwe NSB het land zou verraden bij een Sovjetinvasie eigenlijk wel terecht? Volgens historicus Dick Engelen, die de geschiedenis van de BVD beschreef, heeft de dienst het feitelijke gevaar van de communisten enorm overschat. Onderzoek naar wapens en plannen voor sabotage of aanslagen leverde zelden wat op. Van spionage door de CPN was ook amper sprake.

De communisten maakten onderling ook veel te veel ruzie om echt een vuist te kunnen maken. De beweging verzwakte zichzelf, en dat zag de BVD van dichtbij gebeuren. Toch werd de CPN steeds afgeschilderd als een enorm staatsgevaar. Socioloog Jos van Dijk, die de rol van de Nederlandse communisten tijdens de Koude Oorlog beschreef, vindt ‘dat de bevolking inzake het gevaar van het Nederlandse communisme op grote schaal is misleid’. De werkelijke dreiging? Die kwam toch echt van de Sovjets en niet van hun fans in Nederland.

Mark.traa@quest.nl

MEER INFORMATIE

Ondanks hun dappere rol in het verzet, Jos van Dijk, Aspekt (2016): over het isolement van Nederlandse communisten na WOII. Geschiedenis van de Binnenlandse Veiligheidsdienst, Dick Engelen, SDU (1998): over de voorgeschiedenis en het functioneren van de BVD.